dr hab. prof. UŚ Aleksandra Niewiara

Zakład Leksykologii i Semantyki
e-mail: aleksandra.niewiara@us.edu.pl

Zainteresowania naukowe:  lingwistyka kulturowa; semantyka i pragmatyka, szczególnie w ujęciu historycznym oraz na tle porównawczym języków słowiańskich i indoeuropejskich;  językoznawstwo kognitywne;  zagadnienia pamięci zbiorowej .  Trzon badań stanowi opis przekształceń polskich stereotypów narodowych – w tym: autostereotypu i jego związków z tożsamością wspólnoty – które są rekonstruowane na podstawie prywatnych dokumentów polskiej szlachty od XVI do XX w.

Książki autorskie i współautorskie:

• Imagologia – pamięć zbiorowa – umysł i kultura. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, 2019.
• Kształty polskiej tożsamości. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej (XVI-XX wiek). Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, wyd. 1 2009 ; wyd. 2 popr. Katowice 2010.
• Moskwicin –Moskal – Rosjanin w dokumentach prywatnych. Portret. Łódź:  Ibidem, 2006.
• Szkolny słownik terminów gramatycznych. Katowice: Videograf, 2001 (współautorstwo z Aleksandrą Janowską).
• Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI-XIX wieku. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, 2000.
• Język polski czasu drugiej wojny światowej, red. Irena Bajerowa, Warszawa:  Energeia, 1996 (członek zespołu autorskiego).

 Artykuły:

• Gra figurami pamięci zbiorowej w utworze artystycznym. Z zagadnień lingwistyki pamięci. „LingVaria” (2019) 1 (27), s. 51-65.
• Językoznawczy mariaż tradycji z nowoczesnością. Profesor Antonina Grybosiowa (1932-2016). „Forum Lingwistyczne” 2018, nr 5, s. 139-142.
• Nazywanie wypartych treści zbiorowej pamięci we współczesnym polskim dyskursie tożsamościowym (1989-2015). W: Tożsamość Słowian zachodnich i południowych świetle XX-wiecznych dyskusji i polemik. Tom. 2. Język. Red. Maria Cichońska, Iliana Genew-Puhalewa. Katowice 2018: Wyd. UŚ 2018, s. 65–84.
• Uniwersalizm i relatywizm słów kluczy i  pojęć kluczowych kultur słowiańskich. W: „Z Polskich Studiów Slawistycznych. Językoznawstwo”. Seria 13, tom 2. Prace na XVI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Belgradzie 2018. Zbigniew Greń. Poznań 2018, s. 213–222.
• Wesół był Polak. Z rozważań nad pojęciami kluczowymi kultury polskiej. Antonimia i pojęcia spolaryzowane. W: Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy. Red. Magdalena Pastuch, Mirosława Siuciak. Katowice 2018: Wyd. UŚ, s. 703–713.
• Frazeologizmy a mentalne reprezentacje wizualne (badania eksperymentalne stereotypów narodów). W: Svĕt w obrazech a frazeologii. Ladislav Janovec. Praha 2017: Univerzita Karlova, s. 311–329.
• Słowa klucze kultury jako nazwy pojęć wyrazistych o wysokim stopniu utrwalenia a zagadnienia synonimii leksykalnej. LingVaria R XII (2017), nr 1 (23), s. 233-252.
• Collective memory of the past of the  European nations in visual mental representations –  report on experimental imagology (in:) 4th International Multidisciplinary Scientific Conference on Social Science and Arts. Conference proceedings. Vol. 1. Vienna 2017: SGEM, p. 133-140.
• DUSZA NARODU.  DUCH NARODU. Werbalizacja  pojęcia ‘wewnętrzny duchowy pierwiastek wspólnoty narodowej’  w  wybranych językach  europejskich (w:)  Antropologiczno-językowe wizerunki duszy w perspektywie międzykulturowej. Tom 1. Dusza w oczach świata. Red. Ewa Masłowska, Dorota Pazio-Wlazłowska, Warszawa 2016: SOW  ISPAN, s. 357-375.
• Mówienie o własnym państwie. Polskie i europejskie etatonimy – tradycja i zjawiska współczesne. W: „Състояние и проблеми на българската ономастика”. Том 14. Papers from the International scientific conference The role of onomastics in the study of the history and the present state of the Bulgarian language and the other Slavic and Balkan languages (VelikoTurnovo, 26–27 June 2014). Ed. Кирил Цанков. Велико Търново 2016: Университетско издателство „Св.св. Кирил и Методий”, s. 437-454. ISSN ISBN 978-619-208-057-0.
• Zmienne oblicza polskości w zapiskach dawnych Polaków. W: Dostojewski i inni. Literatura – idee – polityka. Red. Tadeusz Sucharski. Katowice 2016, wyd. Śląsk, s. 335-352; ISBN 978-83-7164-905-9.
• Specyfika słowiańskiej konceptualizacji pojęcia ‘człowiek’ na tle indoeuropejskim, [w]: „Język a Kultura” t.25, Struktura słowa a interpretacja  świata, red. Jan Kamieniecki, Małgorzata Misiak, Wrocław 2015: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 21-34. ISSN 0239-6661 (UWr). ISSN1232-9657 (JaK).
• Słowa klucze kultury w sytuacji bliskiego sąsiedztwa kultur i powinowactwa językowego (dusza – serce). „LingVaria” X (2015), nr 2 (20), s. 292-304.
• Semantyka i pragmatyka w porównawczej analizie słów kluczy do kultury, w: Семантика и прагматика языковых единиц, ред. А.М.Горлатов, Минск:  МГЛУ,  2015, s. 11-12
• Humanista w służbie wspólnoty. Naukowe i  społeczne dzieło życia Ireny Bajerowej. W: Znaki pamięci. Spuścizna językoznawców polskich drugiej połowy XX wieku. Red. M. Grochowski, Z. Zaron, Warszawa 2014; s. 9-17.
• W poszukiwaniu słowiańskich paraleli semantycznych. „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury”, t. 26, Lublin 2014: UMCS, s. 189-192.
• Od polskich słów do polskich zdań. W poszukiwaniu słów kluczy do polskiej kultury. „Forum Lingwistyczne” 2014, nr 1, Katowice, s. 65-76 oraz  w: Polonistyka wobec wyzwań współczesności, t. 2 red. Stanisław Gajda, Irena Jokiel,  Opole 2014, s. 309-319.
• Wody płyną. Piję wodę. Pierwotne i prototypowe konceptualizacje rzeki w językach indoeuropejskich. W: Locje literatury i wyobraźni.  Red. M. Jochemczyk, M. Piotrowiak. Katowice 2013: Wyd. UŚ, 2013 s. 15–42.
• Dane statystyczne w rekonstrukcji profilowania kategorii w dyskursie (współautor: Marta Serwotka), w: Язык – когниция – социум, ред. З.А.Харитончик, Минск: МГЛУ,  163-164.
• Wyobrażenia o narodach jako kategorie pamięci zbiorowej, w: Prace Komisji Naukowych PAN, zeszyt 34-35, red. A. Burghardt, Katowice: PAN, 2011
• „Dragi komšija”, „taj opaki ubijca’. Slika „Turčina” u poljskom jeziku i književnosti, u: Imaginarni Turčin, Belgrad 2010. Biblioteka XX vek
• The ‘Dear Neighbour’ that ‘Vicious Murderer’: Imagining ‘the Turk’ in Polish Language and Culture. In: Imagining ‘the Turk’, ed. Božidar Jezernik, Cambridge Scholar Publishing, Cambridge, 2010 p. 149-165.
• Vantage Theory, Statistics and the Mental Worldview, In: „Language Science” March, Amsterdam: Elsevier; 2010 doi: 10.1016/j.langsci.2009.10.011
• Polskie stereotypy narodowe w świetle badań diachronicznych. „LingVaria” Rok V(2010), nr 2 (10), s. 171-183.
• Irena Bajerowa – Doctor Honoris Causa Universitatis Silesiensis, „Etnolingwistyka” nr 21, Lublin 2010, ss. 3.
• Relatywizm a polskie dyskursy o polskości, (w:) Relatywizm w języku i kulturze, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Lublin 2010, s. 323-344.
• „Kościuszek skika do Esterki”, czyli o transformacjach faktów historycznych w fakty kulturowe w polskim dyskursie na temat narodowej mitologii, (w:) Faktografia w badaniach historycznych, red. K. Kleszczowa, J. Gwioździk, Katowice, 2009, s. 95-105.
• Stereotip, prototip, archetip v polskich obrazach russkogo čełoveka, (w:) „Issledovanja po slovjanskim jazykam”, nr 13, Seul, 2008, s.113-124.
• „Russkij vopros” v polskom razgovornom diskurse, (w:) Russkij vopros: istorija i sovremennost, Omsk, 2007, s. 239-240.
• Polish ethnic stereotypes in common discourse (diachronic and comparative perspective), (w:) „Issledovanja po slovjanskim jazykam”, nr 11, Seul, 2006, s. 11-26.
• Moskwa i Rosja w polskich tekstach pamiętnikarskich od XVI do XIX wieku (bibliografia wraz z opisem treści); na płycie kompaktowej dołączonej do A. de Lazari, red. Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, Warszawa 2006.
• Procesy kategoryzacyjne a kulturowe konstruowanie obrazu „innego” (Moskwicin-Moskal-Rosjanin), (w:) A. de Lazari, red. Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan. Warszawa 2006, s. 49-72.
• Charakterystyki kobiet w polskich relacjach podróżniczych (XVI-XIX w.), (w:) Wokół reportażu podróżniczego, red. E. Malinowska, D. Rott, Katowice 2005, s. 18-46.
• Pocztówka z Rosji, (w:) „Świat i słowo. Filologia. Nauki Społeczne. Filozofia. Teologia”, nr 2. Bielsko-Biała 2004, s. 301-309.
• Lęki dwóch pokoleń polskiej młodzieży (punk i hip hop), (w:) „2K. Kultura i komunikacja”, nr 1, Wrocław 2004, s. 14-21.
• Przez punkty widzenia do świata subkultur młodzieżowych, (w:) Punkt widzenia w języku i kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin 2004, s. 225-244.
• Piosenka – gatunek ewoluujący? (w:) Gatunki mowy i ich ewolucja. T.2. Gatunek a tekst, red. Danuta Ostaszewska, Katowice 2004, s.198 –207.
• Zmiany semantyczne w ujęciu panchronicznym, (w:) Śląskie studia lingwistyczne, red. K. Kleszczowa, J. Sobczykowa. Katowice 2003, s. 115-122.
• Schematy ideologiczne w obrazie Żyda w polskiej literaturze pamiętnikarskiej z XVI- XIX w., (w:) Żydzi w literaturze, t. 1, red. A. Szawerna-Dyrszka, M. Tramer. Katowice 2003, s. 192-209.
• Ksenofobia i ksenofilia, (w:) Strona internetowa stowarzyszenia „Olszówka” (www.olszowka.most.org.pl) i przedruk w: „Zakorzenienie”, numer specjalny „Karpaty wielu kultur” 2003.
• Badania etymologii a odtwarzanie językowego obrazu świata, (w:) Język a kultura, t. 13, Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław 2001, s. 97-105.
• Kulturowe wzorce postrzegania innych (recenzja książki Z. Bokszańskiego Stereotypy a kultura. Wrocław 1997), (w:) „Etnolingwistyka” t. 12., red. J. Bartmiński, Lublin 2000, s. 300-304.
• Kulturowe motywacje semantycznego rozwoju słownictwa obcojęzycznego w polszczyźnie (na przykładzie niektórych dawnych pożyczek ruskich), (w:) Przeszłość w językowym obrazie świata, red. A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski, Lublin 1999, s. 163-176.
• Śląsk i Ślązacy w pamiętnikarskich opisach XVI – XIX wieku, (w:) Prace Językoznawcze UŚ, t. 25, red. O. Wolińska, Katowice 1998, s. 104 – 115.
• Inni w oczach „wojowników sarmackich” – o stereotypie narodowości w XVII wieku, (w:) Język a kultura, t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław 1998, s. 171- 184.
• O czym mówią słowa? (komentarz lingwistyczny do „Stanisława Wallisa zielnika roślin leczniczych i magicznych”), (w:) „Przyroda Górnego Śląska”, nr 8, Katowice 1997, s. 5.
• Dwie książki o swoich i obcych (rec.), (w:) „Etnoligwistyka”, t. 8, red. J. Bartmiński, Lublin 1996, s. 308-314.
• Nationalle Stereotypen in der polnischen Kultur vom 16. bis zum 19. Jh. Ein Projekt, (w:) „Zet. Zeitschrift für Empirische Textforschung” nr 2, Bochum 1996, s.103- 105.
• Kilka słów o dowcipach językowych w kontekście stereotypów nazw narodowości, (w:) Konteksty, red. E. Jędrzejko, R. Piętkowa, Katowice 1995, s. 32-37.
• Starość „starości”, czyli wstęp filologiczny, (w:) Starość, red. A. Dziadek, A. Nawarecki, Katowice 1995, s. 10-14.
• Rozwój czasownikowych formacji języka polskiego zbudowanych według schematu do- + verbum + się w historii języka polskiego, (w:) Prace Językoznawcze UŚ, red. A. Kowalska, t. 22, Katowice 1994, s. 68-77.
• Stereotype Assoziationen in Hinblick auf Bezeichningen von Nationalitaten, (w:) „Znakolog” nr 3, Bochum 1991, s. 201-207.
• Das Stereotyp des Deutschen in der polnischen konspirativen Presse des Zweiten Weltkrieges, (w:) „Znakolog” nr 3, Bochum 1991, s. 181-200.
• O tworzeniu się znaczenia „dokuczyć komu” w niektórych polskich czasownikach z prefiksem „do-”, (w:) Prace Językoznawcze UŚ, red. A. Kowalska, A. Wilkoń, t. 19, Katowice 1991, s.130-137.
• Poezja krótkowidza; rec. poezji Jerzego Marka, (w:) „Gąbka”, nr 5, Sosnowiec 1990.
• Wprowadzanie nowej normy ortograficznej na przykładzie dzienników i czasopism w 1939 roku, (w:) Prace Językoznawcze UŚ, red. I. Bajerowa, t. l7, Katowice 1989, s. 55-67.
• Słowotwórstwo w klasie VIII, (w:) „Język polski w szkole”, Kielce 1988, s.161-166.